Hoge verwachtingen: Geloven in je leerlingen

Het uitspreken van hoge verwachtingen is een krachtig middel om leerlingen te helpen groeien. Wanneer leerkrachten echt geloven in het potentieel van hun leerlingen, en dat in woord en daad duidelijk maken, zullen de leerlingen eerder hun talenten ontwikkelen. Het is bewust pedagogisch handelen en het gaat daarbij om meer dan cijfers. Het versterkt hun zelfvertrouwen, leerlingen zijn meer gemotiveerd en ze voelen meer eigenaarschap over hun eigen leerproces.

Misverstand over hoge verwachtingen

Laten we om te beginnen een veelvoorkomend misverstand over het uitspreken van hoge verwachtingen uit de wereld helpen. Je kent het vast wel. Die vakantie waar je erg naar uitkeek of een restaurant dat je door iemand aangeraden werd. Vervolgens viel het tegen. Je verwachtingen waren te hooggespannen. Dit is dan ook niet wat we bedoelen met het uitspreken van hoge verwachtingen. Wat het dan wel is, leggen we hierna uit. Het doel van dit artikel is niet dat je na afloop een expert bent, maar dat je je bewuster bent van de impact van het uitspreken van hoge verwachtingen. En van wat er gebeurt als je (onbewust) het tegenovergestelde doet. 

Achtergrond: De zelfvervullende voorspelling

Verwachtingen die je bewust of onbewust van je leerlingen hebt, hebben een groot effect op hun presteren en kunnen twee kanten op werken. Binnen de psychologie is dit bekend als het Pygmalion- en Golem-effect. Het Pygmalion-effect stelt dat wanneer leraren positieve verwachtingen hebben van een leerling, deze waarschijnlijk betere prestaties zal leveren. Dit komt doordat leerlingen zich gewaardeerd voelen en het vertrouwen in hun eigen kunnen groeit.

Het tegenovergestelde, het Golem-effect, toont aan dat lage of negatieve verwachtingen het zelfvertrouwen en de prestaties van leerlingen kunnen ondermijnen. Zelfs als ze hetzelfde potentieel of talent hebben als hun meer positief ondersteunde klasgenoten. Er is sprake van een self-fulfilling prophecy: wat je (onbewust) verwacht, zie je gebeuren. Je wordt bevestigd in je aanname en er ontstaat een vicieuze cirkel.

Ieder kind kan groeien

Het hebben van hoge verwachtingen wil niet zeggen dat je iedere leerling naar het allerhoogste niveau op ieder vlak kunt (of moet) brengen. Het gaat erom dat je er vertrouwen in uitspreekt dat iedere leerling zich kan ontwikkelen vanaf het punt waar die nu staat. Je laat merken dat je erin gelooft dat ieder kind kan klimmen naar een hoger niveau. Het helpt om je er bewust van te zijn dat jouw invloed op de ontwikkeling van leerlingen veel groter is dan je misschien wel denkt. Want als jij uitspreekt dat een leerling nu eenmaal niet zo goed is in taal, rekenen of tekenen, zal die leerling dat als vast gegeven beschouwen.

Hoge verwachtingen uitspreken zit niet alleen in de taal die we gebruiken, ook non-verbaal spreken we dit uit. Dat zie je terug in kleine dingen in de klas. Leerlingen van wie we minder verwachten, krijgen bijvoorbeeld niet zo vaak de beurt of minder tijd om een antwoord te geven. Het gaat om een growth mindset: het vertrouwen hebben dat iedere leerling zich kan ontwikkelen vanaf het punt waar hij/zij nu is. Dit staat tegenover een fixed mindset: het denken dat je niet zoveel kunt veranderen aan hoe goed je ergens in bent.

Stop met hokjesdenken

Een belangrijke stap is een stap weg van het hokjesdenken. Zoals gezegd zijn leerkrachten zich niet altijd bewust van het feit dat ze verschillende verwachtingen hebben van hun leerlingen. De leerlingen worden ingedeeld op verschillende niveaus met bijbehorende opgaven. Leerlingen die minder sterk worden ingeschat, doen alleen de eenvoudigere oefeningen en voor de leerlingen die het gemakkelijk afgaat, zijn er extra en moeilijkere opdrachten. Het lijkt alsof je onderwijs op maat verzorgt en zo iedere leerling de kans biedt zich optimaal te ontwikkelen. 

Maar het tegendeel gebeurt. Goedbedoeld wordt er eenvoudigere lesstof aangeboden terwijl het beter voor het zelfvertrouwen is om te differentiëren op ondersteuning. Door te preteachen bijvoorbeeld. Een leerling heeft heel goed door dat hij alleen de simpele rekensommen hoeft te maken en dat degene die naast hem zit aan de slag gaat met ingewikkelde sommen waar hij niets van snapt. Het gevolg is dat de leerling dit gevoel zal internaliseren: een bepaald niveau is het hoogst haalbare en hij gelooft dat hij iets niet kan.

Het niveau dat je hebt, zegt niet alles over je talent

Natuurlijk is het zo dat de ene leerling meer aanleg kan hebben voor rekenen en een ander van nature beter is in taal. Maar wat we verwachten, baseren we vaak (onbewust) op het niveau dat een leerling op dat moment laat zien. Kom je uit een sociaal-economisch achterstandsmilieu? In de eerste jaren van je leven heb je dan over het algemeen minder aanbod van je ouders op bijvoorbeeld het gebied van taal en rekenen gekregen. Je schoolloopbaan begin je vaak met een achterstand.

Aan de andere kant krijgt de leerling van wie we veel verwachten, meer leerstof aangeboden. Die krijgt daardoor meer kansen om zich te ontwikkelen dan een leerling van wie minder wordt verwacht. Wat we verwachten heeft invloed op het onderwijsaanbod en daarmee op wat de leerlingen bereiken. Zonder dat we het doorhebben, houden we ze zowel achterstand als voorsprong in stand.

Hetzelfde lesmateriaal zorgt voor gelijke kansen

Nu blijft de vraag staan hoe je dan van iedere leerlingen die hoge verwachtingen uit kunt spreken en hoe je dit in de praktijk aan kunt pakken. Want dat er verschillen zijn in niveau valt niet te ontkennen. Het gaat erom hoe je ermee omgaat. Om dit duidelijk te maken, nemen we het vak begrijpend lezen als voorbeeld. Ongeacht het niveau van de individuele leerlingen gaat iedereen dezelfde tekst lezen. Ook de verwerkingsopdrachten kunnen hetzelfde zijn voor iedere leerling. Daarmee spreek je al van iedere leerling dezelfde hoge verwachtingen uit.

Natuurlijk moet je er wel voor zorgen dat iedere leerling ook met die tekst aan de slag kan. Daarvoor is het goed om te weten dat hoe goed je een tekst kunt begrijpen, grotendeels afhankelijk is van hoeveel je al van het onderwerp weet. Het leesniveau is veel minder bepalend. Daarom kies je bij voorkeur een tekst over een onderwerp waar de leerlingen al de nodige kennis van hebben. Heb je het bij aardrijkskunde over vulkanisme? Voor begrijpend lezen kun je dan een tekst over de Vesuvius en Pompeï uitkiezen. De leerlingen hebben eenzelfde kennisbasis en door wat ze geleerd hebben bij aardrijkskunde kennen ze dezelfde moeilijke woorden. Door aan te vullen met bijvoorbeeld preteaching trek je de  beginsituatie gelijk zonder dat het voor de ene leerling te weinig uitdagend is en voor de andere leerling te moeilijk.

Samengevat gaat hoge verwachtingen uitspreken over meer dan wat je zegt en de lesstof die je aanbiedt. Het raakt ook aan je houding ten opzichte van de leerlingen, de manier waarop je vragen stelt en hoe je ze begeleidt. Meer weten over het uitspreken van hoge verwachtingen? In dit artikel van Universiteit Utrecht vind je handige tips voor onder andere het stellen van vragen en het geven van feedback. Of bekijk dit seminar van de Nieuw-Zeelandse onderwijswetenschapper Christine Rubie-Davies over de theoretische achtergrond van hoge verwachtingen uitspreken, inclusief werkvormen.